#MeToo in de wetenschap

De #metoo-beweging kan u niet zijn ontgaan de afgelopen maanden. Naar aanleiding van klachten over het gedrag van de bekende regisseur Harvey Weinstein, kwam een stroom openbare berichten op gang van vrouwen en mannen die ook te maken hebben gehad met seksuele intimidatie. Dit allemaal onder de hashtag ‘metoo’.

Ook binnen de wetenschap kwamen incidenten aan het licht. Zo deelde onder andere prof. dr. Vanessa Evers een openhartig verhaal over het misbruik dat zij heeft meegemaakt en ontvingen de Angels een angel alert van een hoogleraar die na haar promotie te maken had met ongewenst gedrag van haar eigen promotor. 

In deze nieuwsbrief besteden de Angels aandacht aan wetenschappelijk onderzoek dat gedaan is naar (seksueel) grensoverschrijdend gedrag op het werk. Hiermee hopen we meer inzicht te geven in de omstandigheden die seksuele intimidatie in de hand werken, en de gevolgen die dit gedrag kan hebben voor verschillende partijen. Dit met als doel achtergrond informatie te bieden die kan helpen adequate maatregelen te treffen.

De aandacht voor seksueel grensoverschrijdend gedrag in de wetenschap is niet nieuw. Al in 2013 koos het blad ‘Nature’ de bijdrage van Kathryn Clancy – die dit probleem aan de orde stelde – als een van de tien belangrijkste ontwikkelingen in de wetenschap van dat jaar. 

Overal waar mensen samenwerken kan ongewenst seksueel gedrag voorkomen. Echter vooral in het geval van asymmetrische machtsrelaties en aanzienlijke leeftijdsverschillen is het een probleem als (meestal) vrouwen op een ongewenste manier worden benaderd of onder druk worden gezet door (meestal) mannen wie ze afhankelijk van zijn. In de wetenschap wordt veel langdurig en intensief samengewerkt in een-op-een meester-gezel relaties, waarin vaak oudere mannen de mentor, coach en beoordelaar zijn van jongere vrouwen. Dit is een extra risico factor die ongewenste afhankelijkheid en machtsmisbruik mogelijk maakt.

Hoe vaak komt ongepast gedrag voor in de wetenschap?

Een onderzoek naar de prevalentie van seksueel getint ongepast gedrag binnen antropologie, archeologie en life sciences laat zien dat twee derde van 666 voornamelijk vrouwelijke wetenschappers rapporteerde dat zij wel eens ongepast gedrag hebben meegemaakt op het werk. Daarnaast bleken vooral junior wetenschappers het meest kwetsbaar en waren de overtreders vaak meer senior vergeleken met de slachtoffers. 

Daarnaast wordt er op dit moment een openbare spreadsheet bijgehouden waarbij incidenten van ongepast gedrag in de wetenschap worden bijgehouden. Op het moment van schrijven staat de teller al op 1648 incidenten, terwijl de spreadsheet pas begonnen is op 1 december 2017. Quartz schreef een heldere, uitgebreidere analyse over de spreadsheet.

De prevalentie van ongepast gedrag binnen de wetenschap lijkt dus veel hoger dan we in eerste instantie zouden verwachten. De scheve machtsverhoudingen maken het vaak moeilijk om de dader te confronteren of überhaupt het gedrag te melden.

Oorzaken: ongelijke machtssituatie, victim blaming en inschattingsfouten

Zo blijkt uit onderzoek dat een ongelijke machtssituatie als gevolg kan hebben dat mensen het moeilijker vinden iemand aan te spreken op ongewenst gedrag. Zelfs wanneer zij het ongewenste gedrag als zeer ongepast omschrijven. Wanneer een dader meer macht heeft dan het slachtoffer zorgt dit ervoor dat mensen minder goed weten hoe ze zouden moeten reageren op het ongewenste gedrag. Zij hebben daarbij de verwachting dat er meer kosten verbonden zijn aan in actie komen dan dat het voordelen oplevert. Kortom, het gevoel machteloos te zijn zorgt ervoor dat mensen zich meer bewust zijn van de nadelige effecten die kunnen ontstaan als ze de dader confronteren met het ongepaste gedrag.  Dit zorgt ervoor dat zij geneigd zijn zich stil te houden.

Naast de moeilijkheden die scheve machtsverhoudingen met zich meebrengen, bestaat de kans dat het de slachtoffers zijn die worden veroordeeld om wat er is gebeurd wanneer zij incidenten aan het licht brengen. Een onderzoek laat zien dat er sociale kosten kunnen zitten aan het publiekelijk bekend maken van ongepast gedrag. Zo wordt een Afrikaans Amerikaanse sollicitant die openlijke discriminatie (“Zwarte mensen zijn gewoon niet zo slim als witte mensen”) aan de kaak stelt, vooral gezien als een lastpost (“irritant”, “overgevoelig”). Kaiser en Miller geven aan dat zowel het aan de kaak stellen van seksisme als racisme deze sociale kosten tot gevolg kunnen hebben. 

Een andere reden waarom ongepast gedrag lang niet altijd aan de kaak wordt gesteld, is dat mensen vaak anders op ongepast gedrag reageren dan zij in eerste instantie zouden verwachten. Julie Woodzicka en Marianne LaFrance deden een onderzoek waarbij ze de helft van de vrouwelijke deelnemers lieten bedenken hoe zij zouden reageren op drie ongepaste vragen tijdens een sollicitatie.  De andere vrouwen kregen daadwerkelijk deze vragen voorgeschoteld tijdens een sollicitatiegesprek voor een positie als onderzoeksassistent. Van de vrouwen die zich de situatie moesten voorstellen, gaf 68% aan dat zij tenminste één van de drie ongepaste vragen niet zouden beantwoorden. Maar werden de vragen daadwerkelijk gesteld, dan weigerde geen van de vrouwen om antwoord te geven. Eén van de redenen hiervoor is dat vrouwen vaak denken dat ze boos zouden worden wanneer hen zoiets overkomt, terwijl ze zich daadwerkelijk eerder bang voelen.

Het werkklimaat in de wetenschap maakt de situatie complex

Naast het machtsverschil dat slachtoffers belemmert om de confrontatie met de dader aan te gaan, spelen dus ook victim-blaming en het feit dat mensen niet kunnen inschatten hoe ze zullen reageren een belangrijke rol. Dit kan verklaren waarom slachtoffers zich vaak stilhouden. Als gevolg hiervan onderschatten we hoe vaak ongewenst gedrag voorkomt. Dit geldt vrijwel zeker ook voor de wetenschap. Daarnaast zijn er andere kenmerken van wetenschappelijk werk die het lastig maken om ongewenst gedrag te herkennen of te voorkomen. 

Wetenschappelijk onderzoekers maken lange uren, werken ’s avonds door, nemen samen deel aan sociale activiteiten rond promoties of bezoeken van buitenlandse gasten, gaan samen op reis naar congressen et cetera. Zeker binnen de wetenschap is het werkveld ook gewoon de plaats waar mensen elkaar ontmoeten en vrienden maken. Hier is natuurlijk niks mis mee en er zijn veel academici die hun partner via het werk hebben ontmoet. Echter maakt het wel dat werk en privé gemakkelijk door elkaar gaan lopen. Hierdoor is het niet altijd gemakkelijk te onderscheiden welke contacten en opmerkingen werk-gerelateerd zijn en wat privé is. Ingeborg van der Ven schreef op Scienceguide een drieluik over seksuele intimidatie binnen de academische wereld. In het eerste deel wordt deze situatie helder geïllustreerd door een anekdote:

In de wetenschap is er dus een aantal factoren die de kansen op problemen verhogen. Deze zorgen er ook voor dat de consequenties voor alle partijen heel groot zijn als er ongewenst gedrag wordt vertoond en als dit wordt gemeld. Mensen zijn afhankelijk van elkaar. Niet alleen in de directe werkrelatie maar ook gedurende hun hele wetenschappelijke loopbaan. Omdat zoveel afhangt van reputatie, referenties, en beoordelingen door anderen, is het niet altijd een optie en biedt het geen oplossing om een andere werkplek of functie te zoeken. Vooral binnen kleine vakgebieden maar ook in veel specialisaties met maar enkele experts of enkele labs in de wereld die relevant zijn is dit een probleem. 

Wat kunnen we tegen ongepast gedrag doen?

De vraag is dan wat er aan gedaan kan worden. Vaak wordt geopperd dat de aanwezigheid van een vertrouwenspersoon kan helpen. Toch horen vertrouwenspersonen vaak ook niet alles. Zoals aangegeven zijn er allerlei drempels om incidenten te melden. Dit heeft te maken met de eerder genoemde machtsverschillen en kenmerken van het wetenschappelijke systeem: de vertrouwenspersoon is vaak iemand die binnen dezelfde organisatie eenheid werkzaam is en zowel ‘dader’ als ’slachtoffer’ goed kent.

Aan de ene kant is het goed dat universiteiten door middel van vertrouwenspersonen een signaal afgeven dat zij dit soort zaken serieus nemen, maar aan de andere kant is er wetenschappelijk onderzoek dat laat zien dat het installeren van een vertrouwenspersoon op zich niet voldoende is.

Daarom is het belangrijk het gesprek te blijven voeren over wat wel en niet acceptabel gedrag is, met elkaar vast te stellen wat ongepast gedrag precies is, hoe vaak het voorkomt en welke omstandigheden dit in de hand werken. 

Een van de redenen om deze website te starten was dan ook om zichtbaar te maken dat dit soort problemen nog steeds speelt. Het doel is niet om mensen aan de schandpaal te nagelen, daarom worden alle voorbeelden op de website (waarvan de meldster bij name bekend is bij de Angels) anoniem weergegeven. Mensen die een melding insturen benadrukken ook vaak dat ze absoluut niet willen dat de identiteit van de ‘dader’ bekend wordt gemaakt.  Het motief is niet om de dader ‘terug te pakken’, of reputaties te beschadigen. Wel om duidelijk te maken dat er nog steeds dingen gebeuren die niet in orde zijn, te laten zien hoe en hoe vaak dit gebeurt en wat eraan te doen is.

Het ambigue karakter van een ‘goedbedoeld grapje’

Maar hoe zit het dan met het maken van een goedbedoeld grapje? Moeten we daar niet gewoon tegen kunnen? Ook dit is een lastige kwestie, omdat onderzoek laat zien dat seksistische humor vooroordelen jegens vrouwen kan uitlokken. Zo wilden onderzoek deelnemers minder geld doneren aan een vrouwenorganisatie na het lezen van seksistische grappen, terwijl dit niet zo was na het lezen van neutrale grappen of niet-humoristische seksistische opmerkingen. Humor maakt seksisme ambigu en lastiger te herkennen waardoor het nog moeilijker wordt ongewenst gedrag te herkennen of mensen erop aan te spreken. Dit laat een ander onderzoek ook zien, waarbij de onderzoekers een spreker een seksistische opmerking in de helft van de gevallen als grap lieten vertellen, terwijl de spreker in de andere helft van de gevallen de opmerking serieus communiceerde. Het ‘verpakken’ van de seksistische opmerking als grap zorgde ervoor dat vrouwen minder het idee hadden dat de spreker seksistisch was. Hierdoor waren zij minder geneigd de spreker te confronteren. Toch zorgen dit soort grappen ervoor dat anderen een hogere tolerantie krijgen voor seksistisch gedrag tegen een individu én minder bezwaren aantekenen tegen ongepast seksueel gedrag in het algemeen.  Vooral als de ‘grappenmaker’ iemand is met een hoge machtspositie.

Samengevat: #metoo het topje van de ijsberg?

Is wat nu boven tafel komt dan een onderschatting of overschatting van het daadwerkelijke probleem? Zoals beschreven in deze nieuwsbrief zien we in onderzoek dat mensen vaak erg terughoudend zijn met het melden van allerlei vormen van misstanden en discriminatie, waaronder seksueel overschrijdend gedrag, ook al is het duidelijk dat hetgeen er gebeurd is echt niet acceptabel is.

Degene die klaagt – ook al is dat terecht – wordt vaak als ‘zeur’ gezien, die overdrijft, aandacht vraagt, of zelf aanleiding heeft gegeven. Mensen weten dat, en het weerhoudt ze ervan een klacht in te dienen. Vooral als iets ambigu of uitzonderlijk lijkt vragen slachtoffers zich af of het misschien hun eigen schuld is – dat zien we ook in onderzoek naar reacties op ambigue (vs expliciete) discriminatie. Zo horen de Angels ook vaak verhalen of maken we zelf dingen mee die we graag op de website willen melden. Toch willen de betrokken personen dit soms liever niet, ook als ze volledig anoniem blijven. Mensen zeggen zich te schamen en het voorval zo snel mogelijk te willen vergeten. Maar zo zal er nooit iets veranderen! Zelfs #metoo kan dus wel eens slechts het topje van de ijsberg zijn.

Hoe zit het dan precies voor mannen?

Hoe is het voor mannen dat dit onderwerp nu zo in de belangstelling staat? Door alle aandacht die er nu is voor dit probleem krijgen mannen gemakkelijk het gevoel dat ‘alle mannen slecht’ zijn. Ze kunnen zich ook zorgen maken dat iemand zomaar een valse beschuldiging kan uiten om hen te beschadigen. Daarnaast kunnen ze zelf ook het slachtoffer zijn van ongewenst seksueel gedrag – daar is veel minder aandacht voor. Er zijn ook andere vormen van machtsmisbruik mogelijk waar mannen net zo goed het slachtoffer van kunnen zijn.

Als iemand er op uit is de reputatie van een ander te beschadigen, zijn daar ook andere mogelijkheden voor. Tot nu toe is niet zichtbaar geworden dat er een stroom van persoonlijke beschuldigingen op gang is gekomen waar vast ook valse meldingen bij zitten. Wel zijn er meldingen van voorbeelden waar ‘iedereen weet’ dat iemand zijn handen niet kan thuis houden, er meerdere slachtoffers bekend zijn, en niemand heeft ingegrepen. Ook mannen hebben hierin hun rol te spelen, door niet weg te kijken als het gebeurt, maar duidelijk te maken wat wel en niet acceptabel gedrag is op het werk.

Het belang van het delen van ervaringen

Delen van ervaringen is erg belangrijk, om verschillende redenen. Een slachtoffer dat leest over ervaringen van anderen realiseert zich dat zij niet de enige is, dat het gedrag niet acceptabel is en dat het waarschijnlijk niet aan haar ligt dat dit gebeurt. Dit is een vorm van empowerment die haar in staat stelt om actie te ondernemen.

Voor ‘daders’ of mensen die zich afvragen of zij iets verkeerd hebben gedaan is het goed te lezen welke gedragingen vrouwen wel en niet op prijs stellen, waarom ze iets vervelend kunnen vinden (ook al is het goed bedoeld), en hoe lang ze ergens last van kunnen hebben (ook al lijkt het onschuldig). Dit geeft hen meer duidelijkheid over wat wel en niet geaccepteerd gedrag is op het werk. Voor bestuurders is het goed te weten dat problemen nog steeds voorkomen en geen uitzondering zijn. Pas als duidelijk wordt dat een incident niet op zich staat, zijn we geneigd sympathie te hebben voor slachtoffers en actie te ondernemen.

Op de site gaan we dus door met verzamelen van meldingen. We publiceren ze  anoniem omdat dit het mogelijk maakt de omvang en aard van dit probleem zichtbaar te maken, en tegelijkertijd slachtoffers zoveel mogelijk te beschermen. Ook voor daders geldt dat het ongepast zou zijn om hun naam via de website te vermelden zolang zij niet veroordeeld zijn. We gaan ook door met verzamelen van onderzoeken die laten zien wat achtergronden, consequenties, en oplossingen zijn voor dit probleem.

Oproep

We roepen iedereen op andere voorbeelden van, of persoonlijke ervaringen met gender bias of grensoverschrijdend gedrag in de wetenschap onder onze aandacht te brengen, via het email-adres van de website: info@athenasangels.nl